Park Zdrojowy w Nałęczowie

---

Historia

Początki rozwoju parku są nierozerwalnie związane z osobą Stanisława Małachowskiego, ówczesnego starosty wąwolnickiego. To on w 1751 roku nabył dobra bochotnickie, a w 1772 zmienił nazwę miejscowości z Bochotnicy na Nałęczów. Tuż obok dawnego dworu obronnego zbudował pałac w 1775 roku. W trakcie budowy pałacu zainicjowano przekształcanie dotychczasowych ogrodów użytkowych w przestrzenie rekreacyjne i ozdobne.

W owym czasie wytyczono główne aleje i szpalery, powstały kwietniki, a także pawilony, altany i mostki. Przed pałacem utworzono tarasy w towarzystwie modnych labiryntów. W wyniku przebudowy zakola rzeczki Bochotniczanki oraz budowy tamy, stworzono dwa prostokątne stawy, z komunikacją opartą na groblach. Od 1778 roku, kolejnym właścicielem parku stał się Antoni Małachowski, który w trakcie poszukiwań rud żelaza odkrył źródła o leczniczych właściwościach. Badania chemiczne potwierdziły teudo odkrycia i od 1817 roku uznaje się Nałęczów za uzdrowisko.

W sąsiedztwie stawów powstały pierwsze obiekty uzdrowiskowe, co pobudziło napływ kuracjuszy. Park został powiększony o część starego drzewostanu oraz adaptację ogródków użytkowych do celów rekreacyjnych. Uporządkowano nowe aleje i kwietniki, zachowując przy tym dawną oś kompozycyjną, układ wodny oraz większość istniejących ścieżek. Całą przestrzeń otoczono parkanem. Od tego momentu park stał się reprezentacyjnym ogrodem rezydencjonalnym, pełniąc jednocześnie funkcję rekreacyjną i uzdrowiskową.

W kolejnych dziesięcioleciach, szczególnie w trakcie powstań narodowych, rozwój uzdrowiska stanął w miejscu. Park zmagał się z samosiewami i zachwaszczeniem, mimo iż kształt przestrzennych układów nie uległ większym zmianom. Jednak często zmieniający się właściciele stanowili o jego dalszym losie.

Przełomowy moment nastąpił w 1878 roku, gdy Nałęczów został wydzierżawiony przez trzech lekarzy: Fortunata Nowickiego, Wacława Ignacego Lasockiego oraz Konrada Chmielewskiego, a ci postanowili utworzyć nowoczesny zakład hydropatyczny. Nowicki i Lasocki, będący absolwentami Uniwersytetu Kijowskiego w zakresie fitoterapii, z pomocą ogrodnika Waleriana Kronenberga przekształcili teren parku w sposób poprawiający lokalny klimat poprzez wydzielanie fitocydów. Prace przebudowujące park trwały w latach 1878–1880.

W tym okresie stary trakt komunikacyjny przeniesiono poza teren parku, co stworzyło nową ulicę Armatnia Góra jako pierwszą obwodnicę. Dokonano regulacji błotnistego koryta Bochotniczanki, likwidując staw wschodni, a drugi przekształcono w owalny kształt z wyspą. Wprowadzono starannie dobrane nasadzenia roślinności, w tym egzotycznej. Te nasadzenia do dziś wpływają na zdrowotność kuracjuszy. W parku powstały nowe aleje: lipowa, kasztanowa i mieszana, a większość wyłożono żwirem. Rozbudowany park został ogrodzony murem.

W następnych latach, park od strony północnej zyskał osłonę w postaci lasu sosnowego, natomiast od południa, wykupiono lasy chłopskie nad rzeką Bystrą, tworząc tzw. Las Zakładowy. Towarzystwo Przyjaciół Nałęczowa stworzyło zewnętrzną otulinę w postaci lasów w Wąwozach, wykupując je od Michała Górskiego. Lata 1878–1914 były okresem największego rozkwitu Nałęczowa jako uzdrowiska i parku.

Pomimo I wojny światowej, uzdrowisko nie poniosło znacznych strat. W latach 1928–1939, szczególną opiekę nad terenami zielonymi sprawowała Komisja Zdrojowa, która utworzona została w 1928 roku, tuż po nadaniu Nałęczowowi statusu uzdrowiska.

II wojna światowa oraz okres powojenny przyniosły ogromne zniszczenia. Wiele drzew zostało wyciętych, trawniki oraz rabaty straciły swą dawną chwałę, park zarastał samosiewami. Jednak w 1953 roku, po reaktywacji uzdrowiska, zmieniono jego profil leczniczy na podstawie naukowych badań warunków klimatycznych. Podjęto także działania mające na celu poprawę mikroklimatu Nałęczowa.

Przeprowadzono zalesienie Gór Poniatowskiego i Jabłuszko, a także wokół ulic pozbawionych drzew. W 1963 roku utworzono park przy ul. Chopina, a w latach 1966–1968 w mieście posadzono 246 tysięcy drzew i krzewów. Wówczas rozlewnię wody mineralnej przeniesiono poza miasto.

Inwentaryzacja zieleni z 1972 roku wykazała, że na obszarze parku o powierzchni 24 hektarów znajdowało się 11 tysięcy drzew i krzewów. W 1975 roku zwyciężyła koncepcja miasta-ogrodu, sprzyjająca parkowi, utworzona przez inż. Michała Górskiego. Od 1977 roku park znajduje się pod opieką samorządu miasta i gminy Nałęczów, przy nadzorze Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, co trwa do dziś.

W latach 2005–2006 przeprowadzono rewitalizację parku, obejmującą odnowienie nawierzchni alejek spacerowych oraz ciągów komunikacyjnych. Wymieniono ogrodzenie i oświetlenie. Obecnie Park Zdrojowy w Nałęczowie przechodzi kompleksową rewitalizację, która przewiduje oczyszczenie stawu i rzeki, renowację mostów, wymianę oświetlenia oraz prace związane z odtworzeniem elementów architektury oraz roboty drogowe. Zakończenie tych prac zaplanowano na rok 2024.

Park współcześnie

Układ przestrzenny i infrastruktura

Nałęczowski park pełni wyjątkową rolę uzdrowiskową, a jego mikroklimat znacząco przyczynia się do obniżenia ciśnienia krwi. Jest to jedyne w Polsce uzdrowisko, które specjalizuje się w terapii klimatyczno-kardiologicznej. Dla pacjentów przygotowano wyznaczone trasy, które prowadzą przez malownicze alejki parku, umożliwiając rehabilitację w otoczeniu natury.

Park jest otoczony parkanem z czterema dostępami. Główne wejście stanowi zabytkowa Brama Wschodnia z epoki budowy pałacu, po której stronie umieszczono dwa putta na filarach oraz wieżę Aldony. Z tej lokacji prowadzi Aleja Małachowskiego do pałacu, a za nim znajduje się Aleja Jesionowa. Od strony zachodniej znajduje się Brama Zachodnia, przy której zaczyna się Aleja Grabowa, przekształcająca się w Aleję Kasztanową. Brama Południowa usytuowana jest od ulicy Górskiego, natomiast Brama Północna od Armatniej Góry.

Staw z Wyspą Miłości oraz fontanna stanowią centralny punkt parku, a niewielki plac nad stawem pełni rolę agory, gdzie gromadzą się spacerowicze, w tym kuracjusze korzystający z obiektów uzdrowiskowych. W większości są to historyczne budynki, jak:

• Pałac Małachowskich z lat 1771–1775, zachwycający rokokowymi oraz klasycystycznymi wnętrzami, pełniąc rolę centrum życia kulturalnego, z kawiarnią Pałacową.
• Oficyna pałacowa, najstarszy obiekt z pierwszej połowy XVII wieku, gdzie siedzibę ma dyrekcja uzdrowiska.
• „Stare Łazienki”, z lat 1816–1821, zaprojektowane dla hydroterapii oraz sanatorium na 20 miejsc, here.
• Sanatorium „Książę Józef” z 1878 roku, oferujące 127 miejsc na kurację kardiologiczną, here.
• Werandki – Zakład Przyrodoleczniczy z systemem centralnego planowania zabiegów.
• Domek Gotycki, znany jako Willa Angielska, pochodzący z końca XIX wieku, kiedyś będący siedzibą dyrekcji, obecnie biurem informacji turystycznej.
• Domek Grecki z 1882 roku, aktualnie centrum diagnostyki obrazowej.
• Domek Biskupi z około 1809 roku.
• Pawilon Angielski, Fundacji Sue Ryder z 1960 roku, po modernizacji w 2001 z 30 pokojami i częścią zabiegową.
• Dom Zdrojowy, wybudowany w 1964 roku, oferujący pijalnię wód mineralnych oraz palmiarnię, a także pijalnię czekolady Wedel, here.
• Atrium, kompleks spa, stworzony na miejscu dawnej rozlewni wody mineralnej, otwarty w 2004 roku.
• Termy Pałacowe, otwarte w 2004 roku, z bogatą ofertą zabiegów, ulokowane w miejscu historycznej łaźni „Kąpiele Tanie im. B. Prusa dla Ludu”.
• Sanatorium Uzdrowiskowe Rolnik, powstałe w 1982 roku z późniejszą rozbudową o szpital kardiologiczny.

Na terenie parku można spotkać kamienne rzeźby, które powstały podczas pleneru w 1976 roku, zorganizowanego przez Towarzystwo Przyjaciół Nałęczowa. Jednym z najciekawszych dzieł jest „Panny Nałęczowskie” autorstwa Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku profesora Adama Smolany, symbolizująca trzy bijące w parku źródła.

Przyroda

Nałęczowski park zachwyca bogactwem zieleni, która rozwijała się przez dwa stulecia. Można tu spotkać zarówno rodzime, jak i egzotyczne gatunki drzew. W północnej części przeważają majestatyczne sosny, a wzdłuż długiej alei wyrastają kasztanowce. W okolicach pałacu królują lipy oraz różnorodne odmiany świerków, a także imponujące klony. W dolnej części alejki znajdują się podwójne rzędy starych jesionów, które przypominają średniowieczne gotyckie sklepienia.

Licznymi rabatami kwiatowymi zdobione są aleje przed pałacem oraz budynkami sanatoryjnymi, a szczególnie interesująca jest najdłuższa rabata na łąkach nad Bochotniczanką. W Pijalni wód mineralnych można zobaczyć kolekcję palm, które zostały wyhodowane przez długoletniego ogrodnika, Franciszka Kamińskiego. Z kolei fauna parku jest reprezentowana przez różnorodne gatunki ptaków, wiewiórki oraz dziko żyjące łabędzie i kaczki w akwenie.

Upamiętnienia

Park Zdrojowy w Nałęczowie to nie tylko ogród pełen zieleni, ale też miejsce, które nosi w sobie wyjątkową historię. Od lat przyciągał on elity społeczne, stając się kulturalną enklawą, w której wypoczywały i walczyły z chorobami znane postacie polskiej sztuki i literatury. Osobistości, takie jak Bolesław Prus i Stefan Żeromski, przyczynili się do utrwalenia wizerunku Nałęczowa w literaturze. Atmosfera tego miejsca została zachowana dzięki licznym upamiętnieniom, które można spotkać w parku:

• Źródło Celińskiego, przy „Starych Łazienkach”, nazwane na cześć Jana Józefa Celińskiego z Uniwersytetu Warszawskiego, który po raz pierwszy analizował chemicznie wodę tamtego źródła.
• Tablica pamięci Fortunata Nowickiego, założyciela uzdrowiska, z białego marmuru, umiejscowiona przy źródle Celińskiego, brzmiąca jak poniżej:

Doktorowi Fortunatowi Nowickiemu Wskrzesicielowi Zakładu Leczniczego Nałęczów Ur. D. 19 lutego 1830 R. Zm. D. 11 czerwca 1885 R.

• Tablica pamięci Wacława Lasockiego, założyciela uzdrowiska, umiejscowiona przy obiekcie „Książę Józef”.
• Popiersia Konrada Chmielewskiego i Michała Górskiego, założycieli uzdrowiska, umieszczone w palmiarni, a także wiele innych osób związanych z Nałęczowem.
• Muzeum Bolesława Prusa, będące symbolem ducha Nałęczowa, które siedzibę ma w Pałacu Małachowskiego, otwarte 3 grudnia 1961 roku.
• Ławeczka Bolesława Prusa, odsłonięta w 2002 roku blisko pałacu, będąca dziełem artystów Stanisława i Zbigniewa Strzyżyńskich.
• Tablica pamięci Bolesława Prusa, umieszczona w pałacu w 1924 roku na zachętę Walentyny Nagórskiej.
• Pomnik Bolesława Prusa, odsłonięty w 1966 roku, stworzony w formie otwartej książki z sylwetką pisarza w środku, według projektu Anny Ślesińskiej.
• Pomnik Stefana Żeromskiego, ujawniony 17 czerwca 1928 roku, zaprojektowany przez Jana Koszczyca Witkiewicza.
• Popiersia Stefana Żeromskiego oraz Henryka Sienkiewicza znajduje się w „Starych Łazienkach”.
• Obelisk ku czci Jana Pawła II, wzniesiony w 2000 roku przy Bramie Wschodniej, upamiętniający wizyty kardynała Karola Wojtyły w Nałęczowie.
• Głaz narzutowy, umiejscowiony z okazji 125-lecia uzdrowiska, przy oficynie pałacowej.
• Tablica pamięci Kazimierza Glińskiego, artysty związanego z Nałęczowem, umieszczona na północnej ścianie oficyny pałacowej.
• Aleja Gwiazd Kolarstwa Polskiego A. D. 2008, z metalowym pomnikiem roweru i tabliczkami z nazwiskami wybitnych kolarzy, w tym: Ryszarda Szurkowskiego, Stanisława Szozdy, Zenona Jaskuły, Czesława Langa, Stanisława Królaka, Stanisława Gazdy, Zenona Czechowskiego, Mai Włoszczowskiej.
• Kapliczka z figurą Chrystusa, usytuowana w 1905 roku przez wdzięczną kuracjuszkę, po powrocie do zdrowia, nad rzeką Bochotniczanką za „Starymi Łazienkami”.

---

Oceń: Park Zdrojowy w Nałęczowie

---